Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан, барлық посткеңестік мемлекеттер сияқты, аумақтарды дамыту және оларды жайластыру басымдықтарын таңдау дилеммасына тап болды.
Үкімет Мемлекет Басшысы қойған міндеттерді – өңірлерді дамытудағы теңгерімсіздікті жоюды, табиғи және еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды қатар шеше отырып, елді жедел дамыту саясатын жүзеге асырды.
Елді аумақтық дамытудың мемлекеттік саясаты қала құрылысын жоспарлаудың бірыңғай өзара байланысты жүйесін құрудан бірден қалыптаса бастаған жоқ. Күнделікті міндеттерді тиімді шешуге, уақыттың сын-қатерлеріне ден қоюға және болашаққа қарауға қабілетті мемлекеттік органдардың орнықты жүйесін құру үшін уақыт қажет болды.
Мемлекеттік қала құрылысы саясатын қалыптастыру
ҚР аумағын ұйымдастырудың бас схемасы – елдің кеңістіктік дамуының ұзақ мерзімді көрінісін қамтитын негізгі қала құрылысы құжаты, Егемен Қазақстанда алғаш рет 2013 жылы әзірленді. Жетекші отандық және шетелдік ғылыми және жобалық ұйымдарды тарта отырып.
«Қазақстан – 2050» Стратегиясы» бойынша қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» жобасына сәйкес Астана, Алматы, Ақтөбе және Шымкент қалаларында макроөңірлерді дамыту және агломерацияларды өсудің жаңа нүктелері ретінде қалыптастыру міндеті тұрды.
Халықаралық тәжірибені («үлкен Париж» жобасы) ескере отырып, Алматы, Шымкент, Ақтөбе және Астана агломерацияларын дамытудың өңіраралық схемалары әзірленді.
«Жібек жолының экономикалық белдеуі» бойындағы үш агломерацияның (Алматы, Шымкент және Ақтөбе) инфрақұрылымдық жобалары елдің транзиттік әлеуетін күшейтеді және инвестицияларды тарту орталығы болып табылады.
Алматы агломерациясы елдің ірі сауда-логистикалық, қаржылық және инновациялық орталығына айналады.
Шымкент өңірі еліміздің оңтүстігінің өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы орталығы ретінде дамып келеді.
Ақтөбе агломерациясы-елдің шекара маңындағы аумағының ресурстарын шоғырландыратын кәсіпкерлік пен өңірлік кластерлерді дамытудың катализаторы.
Астана агломерациясы Астана мен өңірлерді байланыстыратын әлемдік деңгейдегі Қаржы, медициналық, білім беру орталығы, инновациялар орталығы және көлік хабы ретінде дамуда.
Қала маңындағы мегаполистердің агломерацияларын салу кезіндегі синергетикалық әсерге тиімді көлік жүйесінің тіршілікті қамтамасыз етудің барлық жүйелерінің өзара байланысты жұмыс істеуі, инновациялық өндірістерді дамыту, экономикалық тығыздық пен тұтыну тығыздығын шоғырландыру есебінен қол жеткізіледі.
ҚР аумағын ұйымдастырудың бас схемасы-бұл жай ғана қабылданған және сөреге қойылған құжат емес, бұл жұмыс құралы. Бас схема аумақты дамытуға және елді жайластыруға қатысты басқарушылық шешімдер қабылдау, сондай-ақ индустрияландыру картасына енгізу үшін инвестициялық жобаларды іріктеу үшін пайдаланылады.
Мысалы, 2015 жылдан бастап бас схемаға – экономикалық мамандануға, инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуге және экологиялық заңнамаға сәйкестікке 500-ден астам жоба қаралды. Олардың 59-ы сәйкессіздік пен жоғары инфрақұрылымдық шығындарға байланысты қабылданбады.
Өңірлердің электрондық карталарының, жер учаскелері, инженерлік коммуникациялар туралы ақпараттың, жабық қағаз құжат айналымының болмауы – осының барлығы өңірлік аумақтардың құрылысын тиімді бақылаудың жеткіліксіздігіне себеп болды.
Бүгінде жағдай түбегейлі өзгеруде. Қала құрылысы кадастрының деректерін цифрландыру бірыңғай елдік қала құрылысы саясатын жүзеге асырудағы маңызды қадам болды.
Қала құрылысы кадастры – «Цифрлық Қазақстан» элементтерінің бірі
Мемлекеттік қала құрылысы кадастры-бұл Қазақстан үшін жылжымайтын мүлік объектілері мен инфрақұрылымды есепке алудың бірыңғай жүйесі, қала құрылысын тиімді жоспарлау, өңір аумағында объектілерді орналастыруды есепке алу және мониторингтеу құралы.
Мемлекеттік қала құрылысы кадастры мемлекеттік органдарды, бизнесті және халықты жылжымайтын мүлік объектілері, жерасты және жерүсті инженерлік инфрақұрылымы туралы өзекті ақпаратпен қамтамасыз ету үшін «Цифрлық Қазақстанның» негізгі элементтерінің бірі болып саналады.
Бүгінгі таңда қала құрылысы кадастры ел аумағының 60% – ынан инженерлік коммуникациялар туралы ақпаратты қамтиды (цифрландыру аудан орталығының деңгейіне дейін жетті). 805 бас жоспар мен егжей-тегжейлі жоспарлау бірыңғай стандартқа келтірілді және цифрландырылды.
2025 жылы «Нұрлы жер» мемлекеттік бағдарламасы аясында инженерлік желілерді цифрландыруды толық және салалық регламенттер мен қала құрылысы кадастрының инфрақұрылымының мамандандырылған есептік жүйесін аяқтау жоспарлануда, құрылыс объектілерінің жоспарлау және рұқсат беру құжаттамасын алу сәтінен бастап пайдалануға беруге дейінгі өмірлік циклін қадағалау үшін пайдалануға болады.
Ағымдағы жылдың соңына дейін агломерацияларды дамытуды, қала құрылысына жаңа стандарттарды енгізуді, қала құрылысы сараптамасы институтын, құрылыс саласында on-line есепке алу мен тіркеуді бекітетін заңнамалық базаны әзірлеу аяқталуы тиіс.
Көрсетілген шаралармен өңірлерде тұрғын үй, инфрақұрылымдық желілер мен жолдар салуға арналған нысаналы трансферттерді тиімді жоспарлау және мониторингілеу, шығындарды үнемдеу және желілердің апаттылығын төмендету, сондай-ақ инфрақұрылымның жай-күйі туралы өзекті ақпаратқа қол жеткізу қамтамасыз етіледі.
Құрылыстың жаңа технологияларын дамыту
Қазақ Құрылыс және сәулет ғылыми-зерттеу және жобалау институты (ҚазҚСҒЗИ) КСРО дәуірінде құрылыс саласында өзінің беделін алды. Институт қызметкерлері еліміздің, жақын және алыс шетелдердің аумағындағы жер сілкіністерінің салдарын зерттеуге және жоюға белсенді қатысты.
Институт сейсмикаға төзімді құрылыс бойынша Кеңес Одағының нормаларын әзірлеу және өзектендіру қатысушысы болып табылады, нәтижелері сериялық үлгілік конструкциялар мен жобалар нормаларын әзірлеу кезінде пайдаланылған КСРО Мемқұрылысы мен Қазақ КСР Мемқұрылысының тапсырмалары бойынша бірқатар бірегей эксперименттік зерттеулер жүргізді.
ҒЗИ-да ТМД-да сирек кездесетін ғимараттарда инженерлік-сейсмометриялық станциялар желісі бар, оның ішінде Алматы, Тараз және Қапшағай қалаларында 12 станция бар. Еліміз тәуелсіздік алған сәттен бастап институт Алматы қаласындағы 11 мыңнан астам құрылыстың сейсмотұрақтылығын зерттеп, бірегей жұмыс көлемін жүргізді.
Сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерінде жинақталған тәжірибе, институт ғалымдары әзірлеген бірегей әдістемелер нақты жер сілкіністері жағдайында ғимараттардың мінез-құлқын болжауға мүмкіндік береді және халықаралық қоғамдастық мойындаған.
2019 жылы ҚазҚСҒЗИ – ға ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің сейсмикаға төзімді құрылыс саласындағы базалық ұйымы мәртебесі берілді. Айтпақшы, Қазақстан Республикасының «Сейсмикалық аудандардағы құрылыс» құрылыс нормалары Өзбекстан, Қырғызстан және Украинаның ұқсас құжаттарын әзірлеу кезінде үлгі ретінде алынды.
Мұнда халықаралық сейсмикаға төзімді құрылыс қауымдастығымен (IAEE) сертификатталған «buildngSMART» кәсіби сертификаттау бағдарламасы бойынша еліміздегі алғашқы оқыту орталығы құрылды.
30 жыл бойы институт еліміздің құрылыс саласын дамытуға белсенді қатысып келеді. Атап айтқанда, «бес институционалдық реформаны іске асыру жөніндегі 100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 48 және 49 қадамдарының негізгі орындаушысы болып табылады: құрылыстың сметалық құнын айқындаудың ресурстық әдісін және еурокодтар жүйесін енгізуге жауап береді.
Институт мамандары 10 Еурокод, 57 ұлттық қосымша және 69 ҒТБ әзірледі. Сонымен қатар, олар қауіпсіз құрылыстың барлық талаптарына сәйкес келетін және құрылыс салушылар қолдана алатын 600-ге жуық тұрғын үй-азаматтық және әлеуметтік жобалар жасады.
Сондай-ақ, Институт құрылыс саласын цифрландыруда белсенді жұмыс істейді, құрылыс объектілері мен BIM-технологияларды ақпараттық модельдеу технологиясын қолдану бойынша нормативтік-техникалық базаны енгізудің бастамашысы және негізгі әзірлеушісі болып табылады. ҚазҚСҒЗИ мамандары цифрландыру элементтерін, сондай-ақ елдің құрылыс саласының баға белгілеу жүйесін пысықтауда және енгізуде.
Айтпақшы, институт базасында ТМД елдерінің құрылысында ақпараттық модельдеу технологиясы саласындағы нормативтік-техникалық базаны дамыту жөніндегі Комиссия құрылды.
Құрылыс жетістіктері туралы
Құрылыс ел экономикасында жетекші орындардың бірін алады.
Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанда 169 млн шаршы метрден астам жаңа тұрғын үй салынды, 1,5 млн азамат тұрғын үй жағдайларын жақсартты.
Тек соңғы 12 жылда құрылыс жұмыстарының көлемі 2,8 есеге – 1,7-ден 4,9 трлн теңгеге дейін ұлғайды. Елімізде тұрғын үймен қамтамасыз ету әрбір тұрғынға 22,6 шаршы метрге жетті, оның ішінде қалалық жерлерде – 25,0 шаршы метр, ауылдық жерлерде – 19,3 шаршы метр.
Қазіргі Қазақстан қалаларының сәулеті өмір сүру үшін неғұрлым заманауи және жайлы болды, жаңа теміржол және автомобиль магистральдары, өндірістік кешендер мен зауыттар, мектептер, ауруханалар және басқа да әлеуметтік объектілер салынды, инфрақұрылымдық желілер дамып, жаңғыртылуда.
Ел басшылығы мен ҚР ИИДМ азаматтардың өмір сүруіне қолайлы орта құруға, тұрғын үй қорын жаңарту мен жаңғыртуға, қазақстандықтарды сапалы ауыз сумен және басқа да коммуналдық қызметтермен қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі.
2020 жылдың қорытындысы бойынша елімізде халықтың 94,1% – ы, оның ішінде қала халқының 97,5% – ы және ауыл тұрғындарының 90,1% – ы сапалы сумен қамтамасыз етілген. Күрделі жөндеуді қажет ететін тұрғын үйлер мен жылумен жабдықтау желілерінің тозуын төмендету бойынша жоспарлы жұмыстар жүргізілуде.
Құрылыс саласының дамуы экономиканың басқа салаларына мультипликативті әсер етті. Мысалы, құрылыс материалдары өндірісінің көлемі 3,3 есеге (176-дан 586 млрд теңгеге дейін) ұлғайды.
«Нұрлы жер», «Нұрлы жол», индустриялық-инновациялық даму, Жұмыспен қамту жол картасы мемлекеттік бағдарламалары шеңберіндегі ауқымды инвестициялар, сондай-ақ «Экспо – 2017» халықаралық көрмесі, Универсиада, Астананың 20 жылдығы сияқты ірі елдік әлеуметтік-мәдени іс-шараларды өткізу өсуге серпін берді.
2021 жылға жоспарлар: 17 млн шаршы метр тұрғын үй салу (163,1 мың тұрғын үй), ел халқының жалпы санының 95% – ын сумен жабдықтау қызметтерімен қамту (98% – қалаларда, 91,8% – ауылдарда).
Дереккөз: ҚР ИИДМ сайты